Diniy mutaassiblik – jaholat

JAHOLATGA QARSHI MA’RIFAT

Diniy aqidaparastlik nafaqat shu yo‘lga kirgan shaxsni, balki uning yaqinlarini ham qayg‘u va g‘amga soladigan illatdir. Bunday shaxslar aldanishga, aqldan ozishga moyil. Ular boshqa odamlarni tushunmaydi va eshitmaydi. Diniy aqidaparastlar ma’lum oqim tarafdorlari bo‘lib, ular o‘zlarining haqligiga ko‘r-ko‘rona ishonadilar. Bunday shaxslarni tanqidiy fikrlashning yetishmasligi bilan tanib olish oson. Ular real holatni tushunmaydi, o‘ylamaydi, balki olingan ma’lumotlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zlashtiradi. Boshqa fikrda bo‘lganlarning hammasi mutaassibning dushmani sifatida qabul qiladi.

Diniy aqidaparastlik muammosiga odatda qandaydir komplekslarga ega bo‘lgan shaxslar duch keladi, degan noto‘g‘ri fikr mavjud. Darhaqiqat, hayotda o‘z maqsadlarini topishga harakat qiladigan, ammo qila olmaydigan turli xil toifadagi odamlar bor. Ba’zi shaxslar buning evaziga ularga o‘zlarining hayotni tushunishga oid talqinlarini taklif qilishadi, insonlar esa ulardan ta’sirlanadi.

Agar tashqi muhitning ta’siri haqida gapiradigan bo‘lsak, unda uzoq vaqtdan beri atrofdagilar uni tushunmaydigan odamlar hayoti birinchi galda tadqiqot obyekti bo‘lishi lozim. Misol uchun, bunday odamning atrofidagi odamlar uni tushunmaydi yoki bolaligida u psixologik jarohat olgan bo‘lishi mumkin. Shunday sharoitda bunday odam to‘satdan uni mukammal tushunadigan odam bilan uchrashadi. Maxsus tayyorgarlikdan o‘tgan bunday shaxslar o‘z harakatlari bilan o‘sha insonga qanchalik hamdard ekanliklarini namoyish etadilar. Natijada jamiyatdan ajralib qolgan odamda boshqalarga befarq emasligi va qandaydir maqsadda yashashi hissi paydo bo‘ladi. Ayni paytda bunday sodda odamlar o‘zining birovning faoliyati uchun “ tayyor o‘lja” bo‘lib borayotganini anglamaydilar.

Diniy fanatizmning bir necha turlari mavjud:

– irqiy;

– millatchi (shovinizm);

– siyosiy (fashizm);

– diniy;

– puritanizm (kundalik hayotda axloq va qoidalarning qattiqligi);

– prozelitizm (ayyor usullar bilan e'tiqodga jalb qilish);

– diniy ekspansiya (zo‘ravonlik vositalaridan foydalangan holda ma’lum bir dinning dunyo hukmronligiga tashnalik).

Fanatizmning asosiy ko‘rinishi boshqa dinlarga nisbatan murosasizlikdir. Ochiq nafrat va tajovuzkorlik bilan birga keladi. O‘z-o‘zidan bunday fanatik shaxslar jamiyat uchun juda xavfli emas, lekin ular guruhlarga birlashganda, ertami-kechmi bu mo‘tadil fikrlaydigan din vakillari o‘rtasidagi ziddiyat bilan yakunlanishi mumkin. 

Yana nimasi bilan xavfli diniy fanatizm? Har qanday dindan uzoq bo‘lgan fuqarolar ko‘pincha aqidaparstlar qilmishlaridan jabr ko‘radi.

G‘oyaviy buzilishning yana bir ko‘rinishi – hamma yangi narsalarni inkor etuvchi diniy fundamentalistlar faoliyatidir. Bunday shaxslar o‘z g‘oyasini tanqid qilinmaydigan yagona to‘g‘ri deb biladi. Tanqidlar adolatli va mantiqiy asosga ega bo‘lsa ham, mutaassib ularga konstruktiv munosabatda bo‘lolmaydi. Ko‘pincha ularni shaxsiy haqorat deb hisoblaydi va qizg‘in bahsni bir necha daqiqada kuch ishlatish bilan qarama-qarshilikka aylantirishi mumkin. Bunday aqidaparastlar “jang”da mag‘lub bo‘lishini anglagan holda ham o‘zini “yovuzlik”ga qarshi kurashga qo‘shilishga majbur deb hisoblashda davom etadi. Aynan shunday o‘zini tutishi ham jamiyat uchun xavfli hisoblanadi.

Diniy aqidaparastlik holatlari va misollarini dunyoning ko‘plab mamlakatlarida uchratish mumkin. Tarixan ham bunday aqidaparastlik harakatlari uchrab turgan. Ommaviy aqidaparastlikning misolini o‘rta asrlarda ham ko‘rish mumkin. Bu davrda Yevropada boshqa madaniyatlarni yo‘q qilishga va “sehrgarlar”ni yo‘q qilishga qaratilgan salib yurishlari bo‘lib o‘tgan. Sektantlarning butun avlodlari butparastlikni xristian ruhoniylari uchun tahdid deb hisoblab, haqiqiy dindor qiyofasiga to‘g‘ri kelmaydigan har bir kishidan qutulishga harakat qilishgan. Giordano Bruno, Janna d’Ark, Galileo Galiley va boshqa taniqli shaxslar mana shunday aqidaparastlar qurboni bo‘lishgan.

Diniy aqidaparastlikning yana bir yorqin misoli – tarixda “Avliyo Varfolomey kechasi” nomi bilan qolgan ommaviy qirg‘in voqeasidir. 1572-yil avgustda katolik Ketrin de Medichi Fransiyada protestantlarga qarshi shafqatsiz qirg‘inni uyushtiradi. Ba’zi ma’lumotlarga ko‘ra, o‘sha kuni “bid’atchi” tamg‘asini olgan 30 mingdan ortiq odam o‘ldirilgan.

Diniy aqidaparastlik holatlari zamonaviy dunyoda ham ko‘plab kuzatilmoqda. Ko‘pincha u islom niqobi ostida faoliyat yuritayotgan terroristik, jihodchi harakatlar faoliyati bilan bog‘liq. 

Nima uchun odamlar diniy aqidaparast bo‘lishadi?

Aksariyat hollarda mutaassiblar mazhabning ma’naviy rahbarining buyrug‘i bilan harakat qiladilar. Ular o‘rnatilgan dogma va qoidalarga bo‘ysunishdan tonmaydilar. 

Diniy fanatizmning asosiy sabablari:

Siyosiy. Hokimiyat uchun kurashda din kuchidan faol foydalaniladi. Siyosatchilar o‘zlarining mavqeini mustahkamlash yoki kengayish uchun bahona qilib, ayrim g‘oyaviy sust odamlarning aqlsiz fanatizmidan foydalanadilar.

Psixologik. Fanatizm ruhiy nosozlikning oqibati hisoblanadi. Nevrotik xarakterga ega bo‘lgan odamlar dinning yordami bilan o‘zlaridan va atrofidagilardan ichki noqulaylik va buning natijasida paydo bo‘lgan tajovuzkorlik, xudbinlik va pastlik xususiyatlarini yashirishga harakat qilishadi.

Diniy. Ba’zi din yoki diniy oqimlar fanatizmni normaga aylantirishdi.

Ma'lum bo‘lishicha, bolaligida tushunmovchiliklarga duch kelgan shaxslar diniy sabablarga ko‘ra nizolarga moyil bo‘ladi. Voyaga yetganida, ular hamfikr odamlarni topadilar va “tosh devor” orqasiga yashirinishga harakat qiladilar. Ammo, bolalikda qolgan qo‘rquv hissi ularni azoblashda davom etadi va uni go‘yoki topilgan tinchlikni himoya qilish uchun “so‘nggi nafasi”gacha “g‘ayridinlar” bilan kurashishga majbur qiladi.

Odatda mutaassiblar boshqa dinlarga nisbatan murosasiz va tajovuzkor bo‘ladi. Bunday odamni ruhiy sog‘lom deb hisoblash ham balki noto‘g‘ridir. Bunday odamlar mantiqiy dalillar va faktlarni umuman qabul qilmaydilar. Ular ko‘p jildli diniy asarlarni yod olishlari, yirik tashkilotlardada rahbarlik lavozimini egallashlari mumkin, lekin ayni paytda ma’naviy falsafa asoslari haqida asosiy tushunchaga ega bo‘lmasliklari mumkin. An’anaviy ravishda barcha aqidaparastlarni 2 turga bo‘lish mumkin:

G‘oya uchun kurashuvchilar. Bunda, ularning diniy qarashi eng yaxshisidir, ta’limotlari eng ilg‘ordir, faqat ular Muqaddas kitoblarni to‘g‘ri tushunishadi. Qolganlar xato qilganlar sifatida qaraladi.

Diniy rahbarning muxlislari. Mazhab (yoki diniy oqim) boshlig‘i ularning eng ishongan yo‘lboshlovchisi bo‘ladi. Ba'zi hollarda fanatizmning ikkala turi bir odamda uyg‘unlashishi mumkin.

O‘rganish natijalari shuni ko‘rsatadiki, aqidaparastlik qurboni o‘z faoliyatidan emas, balki g‘oyaning mavjudligi haqiqatidan qoniqish oladi. U yorqin his-tuyg‘ularni boshdan kechirayotganda, o‘z xohish-istaklarida sarxusht bo‘ladi. Bunday odamlarda o‘zini-o‘zi ta'minlash qobiliyati yo‘q va shuning uchun ular o‘zlari uchun “muqaddas fikrni” o‘ylab topadilar. Ular o‘zlaridan tashqarida eng muhim narsani topishga harakat qilishadi. Rahbariga taqlid qilib, mutaassib muvaffaqiyatli odamning bir qismiga aylangandek tuyuladi. U o‘z hayoti uchun mas'uliyatni boshqalarning qo‘liga topshiradi.

Ushbu buzuqlik bilan og‘rigan “bemorlar” o‘ziga o‘xshash odamlarga muhtojlik sezadi. Ular bir xil ashaddiy muxlislarni faol ravishda qidirishadi, ular orasida o‘zlarini imkon qadar qulay va xotirjam his qilishadi. Mutaassibning muhiti – bu umumiy tuyg‘u bilan bog‘langan, asta-sekin o‘sib boruvchi va ulkan nisbatlarga erisha oladigan jamoadir. Aynan shunday muhitni shakllanishiga yo‘l qo‘ymaslik diniy bag‘rikenglik va mo‘tadil diniy muhitni qo‘llab-quvvatlaydigan jamiyatlar uchun birinchi galdagi vazifadir.

Yuqorida ta’kidlanganidek, diniy mutaassiblik boshqa madaniyatlar va qadriyatlar tizimini yo‘q qilishga qaratilgan bo‘ladi. Aqidaparastlar esa o‘z g‘oyasini himoya qilish va rahbarning obro‘sini himoya qilish uchun har qanday harakatlarga tayyor bo‘lishadi. Ko‘pincha, hali hayotiy tajribaga ega bo‘lmagan o‘smirlar va yoshlar diniy fanatizmga duch kelishadi.

Ko‘r-ko‘rona qaramlik tufayli aqidaparastlarning jamiyat bilan munosabatlari buziladi. Vaqt o‘tishi bilan ular diniy sekta a’zolaridan boshqa hech kim bilan muloqot qilmay qo‘yishadi. Oila a’zolari bilan munosabatlar ham juda yomonlashadi. 

Diniy fanatizm yoki aqidaparastlikni davolash mumkinmi?

Diniy fanatizm nafaqat psixologik qaramlik, balki uzoq muddatli psixoterapiyani talab qiladigan holat ekanligini tushunish kerak.

Bunday g‘oyalar ta’siriga tushib qolgan odamlarni qutqarishda oila katta rol o‘ynaydi. O‘z-o‘zligini topa olmaydigan odamlar deyarli har doim o‘z qarindoshlaridan ololmaydigan diniy oqimlardan yordam izlaydilar. Muammo bolalikdan kelib chiqadi, shuning uchun bola bilan turli mavzularda suhbatlashish muhimdir. Mafkuraviy terapiya paytida yaqinlarning qo‘llab-quvvatlashi ham muhimdir. Mafkuraviy orientatsiyani yo‘qotgandan so‘ng, odam dunyoni kulrang (eyforiya yo‘qoladi), dushman (hech kim achinmaydi) va chalkash (nima yomon va nima yaxshi ekanligini tushunishga hech kim yordam bermaydi) sifatida ko‘radi. Bu davrda aqidaparastlik olamiga tushib qolish juda oson. Bunday holatni har qanday dunyoviy jamiyat oldini olishi kerak.

Farhod KARIMOV,

O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi 

“Xalqaro munosabatlari va ijtimoiy fanlar” kafedrasi mudiri, 

siyosiy fanlar doktori